ĐÌNH VÕ LIỆT TRỤ SỞ CỦA XÔ VIẾT TRONG PHONG TRÀO XÔ VIẾT NGHỆ TĨNH NĂM 1930 - 1931

Về Thanh Chương theo quốc lộ 46 nối đường Hồ Chí Minh, qua cầu Rộ, rẽ phải 500m sẽ thấy đình Võ Liệt nổi bật trên gò đất cao ở cánh đồng Rè.

Đình Võ Liệt còn có tên gọi khác là Quán Hàng Tổng do Hội Văn tổng Võ Liệt lập ra. Đình được xây dựng vào năm 1859 và đến năm 1860 thì hoàn thành, người chủ trì thiết kế là ông Hoàng Chính Trực. Võ Liệt là địa phương hiếu học, có nhiều người đậu đạt, vì vậy trước khi xây dựng ông Hoàng Chính Trực đã nghiên cứu, thăm thú, tuần du để tìm hiểu kiến trúc ở Thăng Long, Thanh Hóa và làm mẫu đình bằng tre để ngoài chợ Rộ tham khảo ý kiến Nhân dân. Việc xây dựng đình Võ Liệt được chuẩn bị công phu, vật liệu làm bằng gỗ lim, gỗ mít.

Đình Võ Liệt là một di tích có kiến trúc khá độc đáo trong hệ thống đình làng Việt Nam. Có hồ bán nguyệt, cổng, sân vườn và đình chính. Từ ngoài vào, cổng đình có kết cấu theo kiểu “tứ trụ” với 4 trụ cổng vững chãi tạo thành 1 cổng chính và 2 cổng phụ. Phía trước 2 bên sân đình xây dựng 2 dãy nhà bia, mỗi nhà có 3 tấm bia chất liệu bằng đá xanh nguyên khối ghi rõ họ và tên, địa chỉ của 445 người đỗ đạt khoa bảng của tổng Võ Liệt từ triều Lê đến triều Nguyễn, trong đó có 377 tú tài, 63 cử nhân, 2 tiến sĩ và 3 phó bảng. Đình có kiến trúc hình vuông hay còn gọi là kết cấu chữ “Khẩu”, đó là những ngôi nhà khép kín thông nhau, ở giữa có sân trời với 54 cột nối nhau thẳng hàng ngang, dọc và khép kín bằng ván lim khung đố. Dãy nhà phía trước 5 gian chính 2 gian phụ cao 5,35m, chiều dài 16,8m, liên kết với nhau bằng 6 bộ vì kèo. Nối liền tiếp theo là hai dãy nhà tả, hữu vu được xây dựng đăng đối tạo thành một con đường đi có mái che mỗi nhà 3 gian, 4 cột cao 4,3m. Nối tiếp tòa nhà chồng diêm tám mái gồm 5 gian chính, 2 gian phụ, cao 7m. Trên đỉnh nóc đình có hình nậm rượu, các đầu đao ở đình uốn cong mềm mại, trên các đầu dư là hình rồng cách điệu, rồng thể hiện khá tài tình, vừa mang chức năng trang trí, vừa là đầu cột chịu lực đỡ quá giang. Đầu rồng được chạm theo lối bong kênh, đây chính là nét kiến trúc độc đáo của đình Võ Liệt.

Đình Võ Liệt không chỉ là nơi sinh hoạt của Hội Văn tổng Võ Liệt mà còn địa chỉ quen thuộc của nhiều nhà nho hay chữ ở các nơi khác được Nhân dân mời về dạy học cho con em, trong đó có thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh là cụ Nguyễn Sinh Sắc, Phan Bội Châu, Đặng Nguyên Cẩn, Hồ Sĩ Tạo, đồng thời là địa điểm gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử tiêu biểu của dân tộc cũng như địa phương.

Năm 1929, đình là nơi hội họp của Đảng Tân Việt ở huyện Thanh Chương. Phát huy truyền thống yêu nước có từ lâu đời, khi phong trào Xô viết Nghệ - Tĩnh nổ ra, Nhân dân Thanh Chương đã vùng lên đấu tranh mạnh mẽ. Sáng ngày 01/6/1930, Nhân dân đã tay gậy, tay thước tập trung tại đình Võ Liệt, rồi kéo lên huyện đường đưa yêu sách. Trước khí thế đấu tranh mạnh mẽ của quần chúng, Tri huyện Phan Thanh Kỷ phải chấp nhận bản yêu sách của quần chúng với lời hứa sẽ đệ trình lên quan trên xem xét, giải quyết. Ngày 01/9/1930, dưới sự lãnh đạo của Huyện ủy Thanh Chương, 2 vạn Nhân dân trong 5 tổng đã vượt sông Lam sang vây phá huyện đường, khiến tri huyện, nha lại hoảng sợ phải bỏ chạy lên đồn Thanh Quả. Trước sự tan rã của bộ máy hương hào ở địa phương, Chi bộ đảng đã họp ở đình Võ Liệt quyết định thành lập tổ chức Nông hội đỏ, đại diện cho quyền lợi của người lao động và công khai giải quyết mọi công việc như một chính quyền cách mạng. Đình Võ Liệt là một trong những địa điểm thành lập chính quyền Xô viết đầu tiên ở Nghệ Tĩnh, là trụ sở làm việc của chính quyền Xô viết... Cũng trong thời kỳ này, các hoạt động như diễn thuyết, tổ chức học chữ Quốc ngữ, đọc bài Quốc tế ca, treo cờ Đảng và nhiều sinh hoạt văn hóa văn nghệ khác được tổ chức thường xuyên tại đình.

Trong những năm 1940 - 1947, đình Võ Liệt là nơi diễn ra những cuộc họp thành lập, khôi phục lại Chi bộ đảng Võ Liệt (năm 1940), nơi tiến hành Đại hội đại biểu Khu ủy IV dưới sự chủ trì của các đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Hồ Tùng Mậu, Thiếu tướng Nguyễn Sơn và Đại hội Liên khu IV cũ (năm 1947)... Đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhiều bậc lão thành cách mạng cũng đã từng về thăm ngôi đình này.

Hàng năm, lễ hội truyền thống cách mạng Xô viết Thanh Chương được tổ chức vào ngày 01/9 tại đình đã thu hút đông đảo Nhân dân tham dự. Đình Võ Liệt đã trở thành biểu tượng cho lòng tự hào dân tộc của người dân xứ Nghệ. Với những giá trị đó đình Võ Liệt đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia tại Quyết định số 1288/ QĐ-VH, ngày 16 tháng 11 năm 1988.